miércoles, 9 de enero de 2019

Vocabulario de Valdelacalzada







Fuente: Palabreru de las Vegas Bahas por Ismael Carmona García





El parabreru que acontina es el frutu e la pacéncia i el costanti estau d'escucha. Arrecohi cuasi 1.500 télminus, muchus los cualis son lusismus, algotrus parabras castellanas estremeñidás i algotrus télminus de pura raigambri lionesa que de cuandu en ves apaecin ena vos los muestrus agüelus. El fin desti proyetu es el de conserval pol escritu el mayol númiru e vodis posibris empreás enas tierras de las Vegas Bahas, carenti dun parabreru escritu. Con tó i con esu, la obra nu está del tó acabihá i se idrán añiyendu nuevas entrás i acecionis hormi sulhan nuevus télminus u tenga conocéncia de nuevus senificaus.



Gentilicio

Vareños y valvienses

A

á. conj. adv. Ahora bien, pero, ahora que. Á, que sepas que ya no poas cormigo.
abaldao. adj. vid. → bardao.
abaldase. pronl. vid. → bardase.
abanzá. tr. Abalanzar. Ut. t. c. pronl.
abarbá. intr. AGR. Barbar, germinar una planta.
abate. adv. m. Por poco. 2. Casi.
abé. intr. Haber. Ain ventitrés ovehas i un há de perros ena parcela. 2. Estar. Abíamos mas hente e la cuenta ena cinta los pimientos.
abreoho. m. BOT. Abrojo, planta perteneciente a la familia de las Cigofiláceas de tallos largos y rastreros cuyo fruto esférico posee púas, siendo muy dañino para los sembrados y las ruedas de los vehículos.
abrigá. f. Abrigo natural, lugar defendido del viento.
abuhero. m. vid. → auhero.
aburreá. intr. Ponerse terco con alguien, como para buscar riña. Aburreaistis CON eyos pol risurtao el partio.
aburriero. m. Aburrimiento.
aburrise. pronl. AGR. Secarse una planta.
abuza. m. acort. Sacapuntas.
abuzá. tr. Aguzar.
abuzalapi. m. Sacapuntas.
acagazá. tr. Amedrentar, meter miedo a alguien. Ut. may. c. pronl.
acagazao. adj. Amedrentado.
acaná. m. adv. t. A cada instante, constantemente.
acaño. adv. m. Sin tocar la boca del recipiente al beber.
acarreto. m. Cantidad considerable de quehaceres. expr. Tené ~ pa rato: Tener muchas tareas para hacer.
acease. pronl. CUL. Corromperse, ponerse ácido un alimento.
aceite. f. Aceite.
acendé. tr. Encender.
aceo. adj. CUL. Dicho de un alimento, ácido, corrompido.
acerao. m. Acera.
acerote. m. Cerapez.
acha. voc. vid. → acho.
acho. voc. Tú. 2. interj. rogativa. Por favor. 3. interj. despectiva, de sorpresa, duda, admiración, etc. Vaya, anda, etc.
achuchá. tr. Apretujar. 2. Pulsar.
achumbao. adj. Dicho de un árbol, que presenta sus ramas torcidas y hundidas por efecto del peso de su fruto. Ut. t. c. sust.
achumbase. pronl. Doblarse las ramas de un árbol por efecto del peso.
ácio. m. Arte, chispa, gracia. expr. No tené ~ pa nâ: No tener gracia o chispa una persona.
acitera. f. Aceitera.
acituna. f. Aceituna.
acobardá. tr. Cansar. Ut. may. c. pronl.
acobardao. adj. Cansado.
acogutao. adj. Dicho de una persona o un animal, encogido, encorvado.
acogutase. pronl. Dicho de una persona o un animal, encorvarse, encogerse por efecto del miedo, de la verguenza, etc.
acormá. tr. Colmar, llenar.
adenunciá. tr. Denunciar.
adeviná. tr. Adivinar.
adihusto. adv. m. A disgusto.
adré. adv. m. Adrede, intencionadamente.
afechá. tr. Cerrar. 2. Cerrar con llave.
afísie. m. Asfixia.
afitá. tr. Afeitar. Ut. may. c. pronl.
afitao. m. Afeitado. 2. adj. Afeitado.
afoto. m. Fotografía.
afusilá. tr. Fusilar.
afusilamiento. m. Fusilamiento.
agarrá. tr. Agarrar, coger. 2. Ut. De forma intensiva en su tercera persona del singular. Agarra i ice que no estaban en casa. 3. pronl. Pegarse la comida en su cocción.
agarrapachones. adv. m. A horcajadas.
agarre. m. Influencia, enchufe. Tené ~: tener enchufe.
agateá. intr. Gatear, trepar. 2. Andar a gatas.
agorullá. intr. GASTR. Crear grumos. Ut. t. c. pronl.
agridú. adj. CUL. Agridulce, díc. de la pimienta roja.
aguachirri. m. Aguachirle.
aguaeras. f. pl. Pareja de capazos hechos de mimbre, cuero u otro material que se coloca sobre las caballerías o en los vehículos de dos ruedas como los ciclomotores o las bicicletas.
agüela. f. Abuela.
agüelito. m. Vilano de ciertas plantas.
agüelo. m. Abuelo.
aguza. vid. → abuza.
aguzalapi. vid. → abuzalapi.
ahilá. intr. Caminar, tirar, andar.
ahitao. adj. Ahíto, harto, saciado.
ahito. adj. Ahíto, harto, saciado.
ahocicá. intr. Caerse de cara. 2. Afrontar una dificultad. ~ CON.
ahogá. tr. Ahogar. 2. Fatigar, acongojar. Ut. t. c. pronl.
ahogaero. m. Ahogamiento. 2. Ahoguío.
ahogo. m. Ahogo. 2. Ahoguío.
ahoguiña. m. Ahoguío.
ahondá. tr. Ahondar, profundizar.
ahorcá. tr. Ahorcar. Ut. t. c. pronl.
ahorro. m. Ahorro.
ahotá. tr. Azuzar, instigar, por lo general, a los perros.
ahual. f. Ajuar. MORF. pl. ahuales.
ahumá. tr. Ahumar.
ahumao. adj. Ahumado 2. Bebido, borracho.
ahumopaha. adv. m. Sigilosamente.
ahutá. tr. Azuzar a los perros.
ahuyí. intr. Huir. 2. Salir corriendo de una situación comprometida. 3. Correr.
aiga. f. v. Haya, 1.ª y 3.ª p. pres. subj. v. abé.
ain. f. v. Hay, 3.ª p. pres. ind. v. abé. Ain muchos frutalis, ain tres cucus enos ocalitos.
aire. m. Hemiplejia. 2. Parálisis de la boca. expr. Cohele a arg. un ~: Darle a alg. una hemiplejia.
airecino. m. METEOR. Corriente suave y fría de aire.
alabáncia. f. Alabanza.
alamea. m. Bosque de cualquier tipo de árboles que crece en torno a los lugares húmedos como ríos o charcas. 2. Bosquete.
alante. adv. l. Adelante. 2. prep. l. Delante de.
albeaca. f. BOT. Albahaca.
albolagá. f. Aulagar, sitio poblado de aulagas.
albolaga. f. BOT. Aulaga.
alchiperre. m. vid. → archiperre.
alfilerete. m. BOT. Alfiler.
alicantina. f. Descaro. Tené una ~: ser un cara dura.
alicate. m. Tipo de insecto. fr. Si te pica el ~, ves al cura que te cante.
alihá. tr. Lijar.
alma. GASTR. En el cerdo, tocino de la parte del esternón.
almirés. m. Almirez.
almozá. tr. Tomar el almuezo 2. Desayunar..
almuezo. m. Comida que se hace a media mañana. 2. Desayuno.
alpaca. f. Paca hecha de forraje.
alpacaora. f. Máquina que hace pacas.
alperchín. m. Alpechín.
alpistao. m. Embriagado.
alpiste. m. Vino.
alreó. adv. vid. → arreó.
altamú. m. Altramuz.
aluego. adv. t. Luego.
aluegondispués. adv. t. Luego, más tarde.
alunase. pronl. Coger de la luna algo, es decir, estropearse, enfermar. Alunase l’água, alunase la comia.
alverténcia. f. Advertencia.
alvertí. tr. Advertir.
alvilla. f. vid. → arvilla.
alzombra. f. Alfombra.
amanchoná. tr. Manchar. Ut. t. c. pronl.
amanchonao. adj. Manchado, lleno de manchas.
amaneá. tr. AGR. Manear, poner apeas a las caballerías.
amarguheá. intr. Amargar, resultar amargo un alimento.
amás. adv. Además. 2. loc. prep. ~ de: además de, fuera de.
amos. interj. Hola. 2. Vamos. 3. f. v. 1.ª pers. pres. ind. V. dí.
amoto. m. Motocicleta. 2. Ciclomotor.
an. prep. contrac. A en. Ús. sólo delante de cá. An cá Pedro.
análisi. m. Análisis. MORF. pl. análises.
anarfaburro. adj. Analfabeto.
anchón. m. Anchura.
andacapadres. m. pl. Enredos, cuentos.
andáncia. f. Periodo de contagio de alguna determinada enfermedad, principalmente referido a virus como la gripe o gastroenteritis.
ande. adv. rel. l. Adonde, hacia donde. La sierra ande fimos. 2. adv. interr. Adónde, a qué lugar. ORTOGR. c. acent. Ánde cae la botica? 3. adv. rel. l. Donde, onde. 4. adv. interr. Dónde, ónde. ORTOGR. c. acent. Ánde stamos? 4. prep. l. En casa de, junto a. Vi ande tio Frasco.
andorga. f. Panza, barriga.
añedí. tr. vid → añidí.
anégota. f. Anécdota.
anegótico. adj. Anecdótico.
angarilla. f. Angarilla. Ut. may. en dual.
anhe. m. Ángel.
anhina. f. Amígdala.
añidí. tr. Añadir.
anque. conj. conc. vid. → inque.
ánsias. f. m. Naúseas.
antié. adv. t. Antes de ayer.
añuhase. pronl. Añusgarse, atragantarse.
apaecese. pronl. Parecerse, asemejarse.
apavao. adj. vid. → pavón.
apegotoná. tr. Apelotonar, reunir o juntar algo de manera apretada
apegotonao. adj. Junto, acumulado.
apencá. intr. Trabajar.
apeñuhá. tr. Apiñar.
aperreao. adj. Que no tiene ganas de hacer nada.
aperrease. pronl. Volverse sin ganas de hacer nada. Deque yega la caló m’aperreo que da gusto.
apichá. tr. Incitar para la pelea, especialmente a animales.
apique. adv. m. Por poco, casi.
apopá. tr. Mimar, tratar o cuidar con mimo.
aposá. tr. Posar. Ut. t. c. pronl.
apotronase. pronl. Apoltronarse.
aprepará. tr. Preparar, disponer. 2. pronl. Prepararse, disponerse.
apreparao. adj. Preparado, dispuesto.
ara. adv. t. Ahora, en este instante. Ut. s. delante del verbo o a principio de la oración. ~ que: conj. conc. Pero, aunque.
aramismicito. adv. t. enfát. vid. → aramismo.
aramismo. adv. t. Ahora mismo, ya.
arañón. m. Arañazo.
arastinoso. adj. Que tiene problemas cutáneos, con arestín, costras, etc.
arbo. m. Árbol. MORF. pl. arbos.
arbolária. f. Herbolario.
arcácia. f. BOT. Acacia.
arcagüeto. adj. Chismoso, cotilla.
arcayata. f. Alcayata.
archiperre. m. AGR. Aperos de labranza. Ut. may. en pl. 2. Objeto viejo, trasto. 3. Objeto que se encuentre por el medio y estorbe, cachivache. 4. p. ext. Cualquier objeto.
argo. pron. indef. n. Algo.
argún. pron. indef. m. Algún.
arrante. prep. vid. → arrente.
arrape. adv. m. Al rape. arrape-torrón: al rape.
arrascá. tr. Rascar. Ut. t. c. pronl. Arrasca!: interj. ut. para expresar sentido de frío, dolor físico, asombro, etc.
arrazón. loc. prep. ~ de: con motivo de.
arreate. m. Arriate.
arrebuhá. tr. Mezclar, fusionar, juntar o unir dos o más cosas. 2. Cubrir con ropa, generalmente una manta o una sábana, arropar. 3. Envolver. 4. pronl. Amancebarse.
arrebuhao. adj. Mezclado, fusionado. 2. Tapado, cubierto, arropado. 3. Envuelto. 4. pl. Dicho de una pareja, que vive maritalmente sin haber contraido matrimonio.
arrebuhiña. f. vid. → rebuhiña.
arrebuscá. tr. Rebuscar.
arrecio. adj. vid. → arricio.
arrecucá. tr. Abrazar con cariño y ternura.
arrecuco. m. Abrazo.
arreculá. intr. enfát. Cejar, recular.
arregliho. m. Arreglo.
arrehundí. tr. Rehundir.
arrehuyí. intr. enfát. vid. → ahuyí.
arremeté. tr. Remeter, meter más adentro. 2. intr. Embestir. ~ CON.
arremetia. f. Embestida.
arremollecé. tr. enfát. vid. → remollecé.
arrempuhá. tr. enfát. Empujar con ímpetu una cosa o a alguien.
arrente. prep. A ras de, próximo a casi rozando. El peñusco le pasó arrente el pie i abate se lo macha.
arreó. adv. l. Alrededor. 2. prep. En torno a, alrededor de. Arreó DE.
arrepiá. intr. vid. → repiá.
arrepiao. adj. Tonto, loco.
arrepio. m. Cambio de humor o actitud inesperado, Pronto. expr. Dale’l ~ a arg.: Darle un pronto. 2. Escalofrío, temblor. expr. Dale un ~ a arg.: Entrarle un escalofrío a alguien en el cuerpo.
arricio. adj. Arrecido, aterido por el frío. 2. Friolero.
arricise. pronl. Arrecirse, aterirse por el frío.
arringá. tr. Derrengar.
arringao. adj. Derrengado.
arripio. m. vid. → arrepio.
arrodeá. tr. Rodear.
arrope. m. CUL. Almíbar de miel cocida y espumada.
arroyano. adj. GENT. Habitante de la villa de Arroyo de San Serván. 2. Pert. o rel. a esta localidad.
arruche. adv. m. Sin dinero, desplumado. expr. Quease o está ~: estar desplumado, sin dinero.
artoscuela. m. Autoescuela.
arvilla. f. Guisante.
asacamandanga. adv. m. A todo correr.
asaura. f. Hígado humano. 2. Bazo.
ascucha. adv. m. A la escucha.
asín. adv. m. Así, de esta manera.
asina. adv. m. Así, de esta manera.
asolanase. pronl. Insolarse.
asoplá. tr. Soplar. expr. Quema? Pos asópla! Us. gener. en la mesa cuando alguien hace muestras de haberse quemado la lengua o el tragadero con la comida.
asoslái. adv. m. De soslayo, de costado. expr. Está ~: estar torcida una persona por el dolor o la fatiga.
aspecie. expr. A especie de.
asperé. f. Aspereza, cualidad de áspero.
asprés. adv m. Sin nada. Está ~ de: estar sin.
aspresó. m. Aspersor.
asuhetá. tr. Sujetar.
ata. prep. Hasta.
atacao. adj. Resfriado.
atacase. pronl. Meterse los faldones de la camisa por debajo de los pantalones. 2. Resfriarse.
atahárria. f. AGR. Ataharre.
atan. prep. Hasta en.
atana. contr. Hasta en la.
atarazá. tr. Partir, cortar.
ate. f. v. Date, 2.ª p. sing. imper. v. dase.
aténcias. loc. verb. Está aténcias de: Estar pendiente de, estar al cuidado de.
atentebonete. adv. m. A rebosar.
atiragato. adv. m. A rastras.
atoñá. tr. Otoñar la hierba. 2. pronl. AGR. Madurar un fruto.
atopá. tr. Encontrar. 2. Tocar, palpar.
atorá. tr. Atascar, obstruir. Ut. t. c. pronl. 2. pronl. Atragantarse, añusgarse.
atoro. m. Atoramiento.
atrohe. f. Troj.
auhero. m. Agujero.
azaón. m. AGR. Azadón.
azogao. adj. Desalentado, fatigado.
azuca. f. Azúcar.
azucécia. f. BOT. Azufaifa.
azumbatarama. adv. m. A todo correr, muy deprisa.
adrento. adv. l. Dentro.
alcandora. f. Mujer callejera.
alcandoreá. intr. Callejear.
alogo. adv. t. Luego. Vid. aluego.
atente. interj. Atención, cuidado.
atormentaero. m. Tormento.

B


badililla. f. Badila.
bago. m. Grano, semilla, fruto. Bago d’uva, bago d’arrós.
balaguero. m. Montón, conjunto de cosas amontonadas.
baldao. adj. vid. → bardao.
baldase. pronl. vid. → bardase.
bañaero. m. Lugar en un río o en una charca o similar donde no cubre el agua y es posible bañarse.
bando. m. Conjunto numeroso de personas o cosas. ~ e hente, muchedumbre.
bandú. m. Panza, vientre. 2. Tripa grande del cerdo y otros animales.
barahola. m. y f. Persona que manda sobre otras, que las baraja.
barbañero. adj. GENT. Habitante de la entidad local menor de Barbaño. 2. Pert. o rel. a esta localidad.
barbiscacho. m. Cuerda o goma con los que ata el sombrero de paja a la cara.
bardao. adj. Encogido, encurvado, descoyuntado por un golpe o por una enfermedad.
bardase. pronl. Encogerse o encurvarse una persona por efecto de una enfermedad o de un golpe.
barranca. f. Pared empinada a modo de pequeño barranco producido de forma natural (por corrientes de agua, etc.) o de forma artificial (excavaciones, etc.).
barreá. tr. Llenar de barro.
barriguera. f. Correa que se pone en la barriga de las bestias de tiro. 2. GASTR. Tocino del vientre del cerdo.
barruntá. tr. Presentir. 2. Sentir, percibir.
barruntaera. f. Barrunto.
bayón. m. BOT. Espadaña. 2. Hojas de esta planta empleada para hacer cestos, asientos, etc.
beharuco. m. Abejaruco.
bellotero. m. BOT. Árbol que da bellotas como la encina o el alcornoque.
beltrano. m. y f. Zutano. Fulanito, menganito i beltranito.
Benino. m. Benigno.
berfo. m. Labio.
berrendo. m. Abrigo compuesto por tela basta empleado entre los labriegos.
berri. m. apóc. vid. → berriagazo.
berriagazo. m. Zurriagazo, zurrido, golpe fuerte dado a algo.
berriondo. adj. Encelado.
berrón. m. Berrinche, llanto fuerte.
bezo. m. Labio.
bibilistraho. m. Bebistrajo.
bicheao. adj. Dicho de una fruta u hortaliza, corrompida por la acción de los insectos.
bierda. f. AGR. Bieldo grande.
biergo. m. AGR. Bieldo.
bilano. m. Milano.
bilba. f. vid → birba.
bimbre. m. Mimbre.
birba. f. Boina.
biscolneao. adj. Torcido.
bisturín. m. Bisturí.
blandongo. adj. Díc. de algo que es excesivamente blando.
bo. interj. Ut. para denot. incredulidad, enfrentamiento, desdén, sorpresa, etc. Bo, no tendremos oi turrón?
bobilla. f. Abubilla.
bobillo. adj. Bobalicón, bobelas.
bocafloha. m. Persona que no sabe guardar un secreto.
bocarón. adj. Criticón.
bofo. adj. Vano, blando, inconsistente.
bollao. adj. Tonto, de pocas luces.
boqueá. f. Último aliento antes de morir. fr. Dá la ~: morir.
boquique. m. Persona criticona.
bordallo. m. Cierto pez, menor que el barbo.
borde. m. Impertinente, borde.
bordeá. tr. Vacilar, tomar el pelo, burlar.
bordeo. m. Impertinencia, burla.
borra. f. Sedimento de las uvas al estriparlas para hacer el vino.
borreguito. m. METEOR. Borrego, nube blanca redondeada. Ut. may. c. pl.
boto. adj. Dicho de la fruta, especialmente de la pera, la manzana o el higo, de carne áspera. 2. Dicho de algún órgano de la boca, entumecido, embotado.
branco. adj. Blanco.
bravio. adj. BOT. Dicho de una planta, silvestre. Acergón bravio.
brazón. m. AGR. Barzón.
brocá. tr. Volcar.
brócola. f. Broca.
brucheá. intr. Luchar.
bruño. m. Variedad de ciruela negra, de pequeño tamaño. 2. Árbol que da dicho fruto.
bua. interj. Ut. para denot. desengaño, chasco, disconformidad, etc. Bua, yo pensaba que fuese sio mas barato.
buche. m. Buche, porción de líquido que cabe en la boca. 2. Sorbo. 3. Trago. Pegá un ~: dar un trago, echar un trago, beber.
bucheta. f. Hucha.
buci. f. Tipo de ciclomotor antiguo de color rojo. expr. Ponese arg. mas colorao c’una ~: Ús. cuando una persona se sonroja por la fatiga, el calor, etc.
bufa. interj. Vaya. Ut. para denotar sorpresa, chasco, etc.
bufase. pronl. Peerse.
bufo. m. Pedo.
buharrón. adj. Antipático.
buhero. m. Agujero.
burreá. intr. vid. → aburreá.
burriquete. m. Burro (armazón).
bandúrrio. m. Barriga, tripa. Vid. bandú.
borracho. m. CUL. Prestiño.
brisca. f. Brizna. Brisca d’aire.
bubeá. intr. Cantar la abubilla.

C

ca1. adj. Cada.
ca2. interj. Ús. para denotar chasco, incredulidad, indignación, etc.
cá. apóc. Casa, comercio, tienda. Ut. s. detrás de las preps. an, en, de, den, dan, pan.
cabete. m. Cordón.
cabezá. f. Cabezada al dar el pésame.
cabo. m. AGR. Mango de una herramienta o utensilio de campo. Cabo el zacho, cabo l’azá.
cabresto. m. Ronzal que se ata al cuello de la caballería para asegurarla o conducirla. expr. Yevá de ~: Llevar algo a alguien arrastrando. expr. Dí de ~: Ir forzado, como arrastrado, a un sitio.
cacharrito. m. Atracción de feria. Ut. may. c. pl.
cachas. f. d. vid → escachas.
cacho. m. Pedazo, trozo. 2. ponder. Cacho. Un cacho e casa.
cadacé. interj. Us. para preguntar algo obvio. ~ entoce? 2. adv. afirm. Sí, cómo no. ―Vendistes la senara·?, ―Cadacé.
caé. tr. Verter, derramar. Cayó el vaso i guarreteó tol ule de zanta. 2. Regalar. Le cayeron pol dia el padre un arrádio.
cagaera. f. Ac. y ef. de cagá.
cagales. m. pl. Excrementos de animales pequeños o insectos.
cagazo. m. Miedo, temor.
caguetilla. f. Diarrea. 2. m. Persona cobarde.
calambuco. m. Vaso hecho de lata.
calandário. m. Calendario.
calduo. adj. Caldoso.
calentura. f. Fiebre.
calenturón. m. Insecto parecido al escarabajo que vuela y hace un peculiar sonido, como de zumbido.
caliente. m. Ejido, afueras del pueblo.
callonco. adj. CUL. Dicho de un alimento, que está a medio cocer.
caló. f. Calor.
calofrio. m. Escalofrio.
cambaleá. intr. Tambalear.
cambaleo. m. Tambaleo.
camellón. m. AGR. Lomos de tierra que deja el arado a su paso.
Camino-Santiago. m. Vía Láctea.
camoya. f. Cabeza de las personas.
campanillo. m. Cencerro.
campanita. f. BOT Correhuela. 2. Flor de esta planta.
canfo. m. Alcánfor.
canga. f. AGR. Yunta de caballerías.
cangrena. f. Gangrena.
cangui. m. Miedo, canguelo.
canilla. f. Espinilla.
cano. adj. Rubio, de pelo claro.
canohia. f. Oportunidad, oferta. 2. Trabajillo eventual.
cansino. adj. Dicho de una persona, molesta, pesada. 2. Dicho de una cosa, fatigante, pesada.
capón. m. Capó.
caraba. f. Conversación.
carántula. f. Tarántula. fr. Si la ~ viera i la víbora oyera no abria ombres que al campo salieran.
carcaña. f. Agujero del calcetín en la parte del talón.
carcañal. m. ANAT. Calcañar, talón.
cárcavo. m. CUL. Esqueleto del pollo que se emplea para hacer caldos, etc. 2. Persona delgada y envejecida.
cardeá. tr. Pegar, hostigar. 2. pronl. Fatigarse, cansarse.
cardeao. adj. Fatigado, cansado. 2. Hostigado.
cardillo. m. CUL. Pringue de hígado de cerdo. 2. BOT. Especie de cardo cuyo tallo cocido y pelado es comestible.
cardoncha. f. BOT. Cardencha. fr. Viní con florecitas al campo i eran ~s.
cargante. adj. Molesto, pesado, incordio.
carnacha1. f. En la matanza, mucha carne junta.
carnacha2. f. vid. → garnacha.
caro. interj. Claro, por supuesto.
carozo. m. Corazón de la mazorca. 2. Cascarilla del trigo.
carrafilera. f. Hilera, fila.
carrahilera. f. vid. → carrafilera.
carrefila. f. Hilera, fila.
carrendilla. f. Carrerilla, pequeña carrera que se hace para coger impulso. expr. Cohé ~: Tomar carrera.
carrera. f. Raya que queda en el pelo tras el peinado.
carrigüela. f. BOT. Correhuela, hierba cuyos tallos largos y rastreros se enredan en aquello que encuentren.
carrucha. f. Carretilla. 2. Carro, remolque. 3. Coche, automóvil. 4. Máquina elevadora. 5. p. ext. Cualquier tipo de vehículo con cuatro ruedas.
carruchao. m. Cantidad abundante de algo.
carrucho. m. Carro, remolque.
carto. m. Cajetilla de cerillas. 2. pl. Juego en el que se emplean cajas de cerillas consistente en sacar de un círculo trazado en el suelo el mayor número de ellas mediante el lanzamiento de una cajetilla.
cascabullo. m. Cascabillo de la bellota. 2. Persona terca o bruta.
cascal. m. Carrascal.
cascárria. f. GAN. Excremento, a menudo mezclado con barro, que se queda pegado en las extremidades de los animales. 2. Suciedad, porquería.
castañazo. m. Ruido estruendoso. 2. Caída. expr. Pegase un ~: Caerse. 3. Pedo. expr. Tirase un ~: Peerse.
cate. f. v. Cállate, 2.ª p. sing. imper. v. callase.
catrapeá. tr. Desordenar. 2. Abrochar mal los botones de la camisa.
catrapeao. adj. Desordenado. 2. Que tiene los botones de la camisa mal abrochados.
causa. f. Herida de la piel, que por un eccema o una rozadura, tiene la epidermis levantada.
cefrao. adj. Cansado, baldado.
celebro. m. Cerebro. 2. Nuca.
celemónia. f. Ceremonia.
cevical. adj. Cervical. 2. f. pl. Cervicales.
ciambrera. f. Fiambrera. 2. Tapper.
cicu. m. BOT. Ficus.
ciebre. f. Fiebre.
cientopiés. m. Ciempiés.
cigüeñelo. m. BOT. Alfiler.
cilimohe. m. CUL. Moje, pebre.
cimbreá. tr. Mover una cosa con el fin de caerla. Ut. may. c. pronl.
cincho. m. Cinturón.
cinoho. m. BOT. Hinojo, planta aromática.
cinória. f. Zanahoria.
cinturilla. f. Jareta de los pantalones y las faldas.
clisao. adj. Que no está atento. 2. Traspuesto.
clisase. pronl. Quedarse ausente, no prestar atención. 2. Trasponerse. 3. Embobecerse.
có. interj. De sorpresa, duda, admiración, etc.
cochumizao. adj. Escuchumizado.
cocineá. tr. Andar cocinando.
cohé. intr. Caber.
coheó. m. Recogedor.
cohonato. m. Persona tranquila en sus movimientos, perezosa.
coila. interj. euf. Coño.
coile. interj. euf. Coño.
colá. tr. Pasar, atravesar. Ai que colá el cable pol buhero ese. 2. pronl. Pasar por alto. Se m’á colao dí al meico.
colaó. m. Colador.
collerín. m. Collera.
colorao. adj. Rojo. 2. Pelirrojo.
comeciante. adj. Comerciante. f. Comecianta.
comécio. m. Comercio. 2. Ultramarinos. 3. Tienda cualquiera.
comenéncia. f. Conveniencia.
comeniente. adj. Conveniente.
cometia. f. Alcantarilla, rejilla.
compaña. f. Compañía.
concidí. tr. Coincidir.
convesación. f. Conversación.
corcoma. f. Carcoma.
coriana. f. Insecto, similar a la cucaracha, pero más grande y de color rojo.
cormigo. pron. pers. Conmigo.
correntón. m. Corriente de agua que se desvía de un río o arroyo.
cortapicha. f. Cortapicos, tijereta.
coruha. f. Lechuza.
corvilla. f. Canilla, pantorrilla. 2. AGR. Tipo de podón.
coscase. pronl. Inmutarse, moverse. 2. Darse cuenta.
costeró. m. Colesterol.
cotubillo. m. Articulación del cerdo que entre la muñeca y el codo.
cuadril. m. Cadera.
cuanti. adv. rela. Cuanto. ~ mas: Cuanto más. en ~ que: en cuanto.
cuanto-cuanto. m. Poca cantidad de algo. Dame un cuanto-cuanto namás, que estó ahitao.
cucha. interj. Mira. 2. Escucha, atiende.
cucu. m. Cuclillo, cuco.
cuenca. f. Vasija de madera empleada en cocina para hacer gazpacho, caldos, etc.
cuerpiño. m. Corpiño.
culebrilla. f. Relámpago.
cumplí. intr. Caducar, vencer el plazo de caducidad un producto.
cunaero. m. Columpio.
cuncumino. adj. Dicho de alguien, endeble, consumido, pequeño.
cunita. f. Columpio. Ut. may. en pl.
curita. m. Insecto con rayas rojas a los lados.
custión. f. Cuestión, tema, pregunta.
custioná. tr. Cuestionar, preguntar.
custionário. m. Cuestionario, test.
caguetoso. adj. Sucio, manchado. 2. Miedica. 3. Miserable, escaso.
canteá. tr. Poner de canto, invertir.
carantoña. f. Mueca, gesto.
castigoso. adj. Fastidioso, ruidoso, latoso.
catá. tr. Coger, apresar, asir.
chirivaina. m. Tonto.
claqueá. intr. Hacer ruido con el pico las cigüeñas.
contra. prep. l. Junto a. Ponte contra la mesa pa sacate l’afoto.
corcha. expr. Tené mucha ~ ena cabeza: Ser muy obstinado.
cotobillo. m. vid. → cotubillo.
cotubillo. m. Parte de la pata del cerdo comprendida entre el codo y la muñeca.
cuaqueá. intr. Hacer cuá-cuá el pato.
cuqueá. intr. Cantar el cuco.

CH

chacha. voc. vid. → chacho. 2. f. Criada.
chacho. voc. Tú. 2. interj. de sorpr., de duda, etc. Vaya, anda, etc.
chaira. f. Tipo de navaja. 2. p. anton. Navaja.
chambo. adj. Zurdo.
chamoscá. tr. Chamuscar.
chanfaina. f. CUL. Guiso hecho con el hígado y el bofe de la matanza.
changabaile. adj. Aguafiestas.
changurrio. adj. Averiado. 2. Con poca utilidad por su propensión a estropearse. 3. Que está a punto de estropearse pero aún funciona.
chaqueta. f. Cazadora. 2. p. ext. Cualquier prenda que se ponga por encima de la camisa.
chasquí. tr. Chasquear. 2. intr. Chirriar la madera.
chicharrón. m. CUL. Dulce casero. Boyo chicharrón.
chilrio. f. Chirrido.
chinfarrá. f. Corte sangrante dado en la piel de una persona o un animal.
chinostra. f. vid. → chinutra.
chinotra. f. vid. → chinutra.
chinutra. f. Cabeza. 2. por. ext. Parte superior de algo.
chipitón. m. Chorro que sale fuerte y súbitamente.
chiquenino. adj. dim. Chiquitito.
chirivita. f. Lavandera blanca.
chirraera. f. Objeto que chirría como, p. ej., una puerta no engrasada o una matraca.
chisteá. tr. Chistar, llamar la atención de alguien por el sonido chist.
chobo. adj. Zurdo.
chocheria. f. Chuchería, golosina. 2. Cosa, por lo general un alimento, apetecible. Ut. may. c. pl.
chochito. m. Altramuz.
chorovita. f. Lavandera blanca.
chumino. m. Vagina de la mujer.
chupón. m. AGR. Rama que sale de las principales y que chupa la savia impidiendo el correcto crecimiento de la fruta. 2. Artilugio a modo de tirador construido con la boca de una botella y un globo.
churra. f. Acierto, suerte. expr. Tené ~: Tener suerte. expr. Sé una o pura ~: ser una casualidad, ser una casualidad.
churuvia. f. Chirivía, lavandera blanca.

D


dabaho. adv. l. De abajo. 2. aire ~: viento fresco procedente del Oeste.
daí. adv. l. De ahí. 2. adv. t. De ahí.
daleá. tr. Ladear, poner de lado.
daleao. adj. Ladeado, torcido.
dallí. adv. l. De allí. 2. adv. t. De allí.
dande. adv. l. De donde. 2. pron. interrog. De dónde. ORTOGR. Dánde.
dantes. adv. l. De antes. 2. adv. t. De antes.
daqué. contracc. De aquel.
daquella. contracc. vid. → daqué.
daquello. contracc. vid. → daqué.
daquí. adv. l. De aquí. 2. adv. t. De aquí. loc. adv. ~ a nâ: en breve.
daquí. adv. l. De aquí. 2. adv. t. De aquí, de este momento. fr. ~ a ná: Dentro de poco.
debureo. adv. m. De diversión. Salí debureo.
decauve. f. Furgón, furgoneta, vehículo destinado principalmente para el trasporte de mercancía.
decinueve. adj. Diecinueve.
deciocho. adj. Dieciocho.
deciséis. adj. Dieciséis.
decisiete. adj. Diecisiete.
defagá. tr. Desgranar. Defagá el maís.
defagaura. m. Desgrane.
defalagá. tr. Derrochar.
defalagamiento. m. Derroche.
defalagaó. adj. Derrochador.
defandangá. tr. Estropear, romper. Ut. t. c. pronl.
defaratá. tr. Desbaratar, romper, estropear. Ut. t. c. pronl.
defiá. tr. Desviar. 2. Separar, dividir.
defio. m. Desvío.
dehaná. tr. Desganar. Ut. t. c. pronl.
dehano. m. Desgana.
dehañotá. tr. Llevar las manos al cuello de alguien con el propósito de ahogarle. 2. Estirar el cuello a fin de ver mejor.
dehuanchinchá. tr. Estropear, romper, descomponer. Ut. may. c. pronl.
den. prep. Desde dentro de, desde los alrededores de. Den cá.
densiguia. adv. t. Al poco tiempo, enseguida.
dentre. prep. De entre.
depingoneo. adv. m. De pendoneo.
dergainu. adj. Muy delgado.
derrepafilón. adv. Superficialmente, rozando.
derrespafilón. adv. Superficialmente, rozando.
desa. contracc. vid. → dese.
desacolocá. tr. Descolocar.
desaculá. intr. Desentenderse, eximirse. Desaculase E.Ut. may. c. pronl.
desadorá. intr. Adolecer, tener un dolor fuerte. ~ POL. Yevo tol dia desadorando pola boca, pol curpa las muelas.
desaflohá. tr. Aflojar.
desaherao. adj. Exagerado.
desamen. m. Examen. MORF. pl. desamen.
desaminá. tr. Examinar, realizar un examen.
desapartá. tr. Separar.
desapretá. tr. Aflojar.
desaprevenio. adj. Desprevenido. Cohé, entallá a arg. ~: coger a alg. desprevenido.
desarrebuhá. tr. Desarropar. 2. Desenvolver.
descogotá. tr. Estirar el cuello.
descolorí. tr Descolorar.
descrispá. tr. Alterar a una persona el carácter o los nervios. Descripase delos nérvios. Ut. t. c. pronl.
descuadrilao. adj. Dicho de una persona, que está torcida por el dolor o la fatiga.
descuaharingá. tr. Descomponer, romper, desbaratar. Ut. t. c. pronl.
dese. contracc. De ese.
deseguro. adv. m. vid. → desiguro.
desemplantao. adj. Asustado.
desenliá. tr. Desliar.
desgalazá. tr. Destrozar, destruir.
desgalazo. m. Destrozo, destrucción.
desiguro. adv. m. Seguramente.
desimulá. tr. Disimular.
desmiahá. tr. Desmigar.
deso. contracc. vid. → dese.
despaletao. adj. Que está dolorido del costado.
despeluhá. tr. Despeinar, despeluzar. 2. Alborotar los cabellos.
despeluhao. adj. Despeinado, despeluzado.
desta. contracc. vid. → deste.
deste. contracc. De este.
destirantá. tr. Estirar.
desto. contracc. vid. → desto.
destrasteá. tr. Desocupar un lugar.
detrasperlo. adv. m. Ilegalmente.
dí. intr. Ir, dirigirse a. Ut. t. c. pronl. perífr. dehase ~: Controlarse. Acho, déhate dí, que yevas ya mas quintos de la cuenta.
dicinueve. adj. Diecinueve.
diciocho. adj. Dieciocho.
diciséis. adj. Dieciséis.
dicisiete. adj. Diecisiete.
dienteburro. m. Persona dentuda.
dientepiñón. m. Persona de dientes muy pequeños.
dientetriguera. m. Persona que tiene la fila de dientes de manera irregular, de manera que unos están para drento y otros para fuera.
dientista. m. y f. Dentista.
dihustá. tr. Disgustar. Ut. t. c. pronl.
dihustao. adj. Disgustado.
dihusto. m. Disgusto.
dirrití. tr. Derretir.
Disanto. m. Día de fiesta.
disipá. tr. Desipar.
dispensa. f. Despensa.
dispertá. tr. Despertar. Ut. t. c. pronl.
dispertaó. m. Despertador.
dispierto. adj. Despierto.
doblaillo. m. Desván, buhardilla.
doblao. m. Desván, buhardilla.
donde. adv. l. De donde. 2. pron. interrog. De dónde. ORTOGR. Dónde.
dormilera. f. Sueño, modorra.
dornaho. m. Dornajo.
dotó. m. Doctor, médico.
drauma. m. Trauma.

E


e. prep. De. Ut. detrás de vocal breve.
é1. f. v. Hubiera, hubiese, 1.ª y 3.ª p. singl. pret. perf. subj. v. abé.
é2. pron. pers. Él.
ecema. f. Eccema.
echangá. tr. Estropear, romper, averiar. Ut. t. c. pronl.
echangao. adj. Roto, estropeado, averiado.
echase. pronl. METEOR. Dicho del aire, aplacarse.
efandungá. tr. Romper, estropear.
efeto. m. Efecto. loc. adv. en ~: efectivamente.
ei. interj. Sí reiterativo, corroborativo, ús. duplicado. ~, ~, yevas razón. 2. excl. Hola.
ein. interj. Qué, cómo. Ut. solo. 2. No, eh, verdad. Ut. al final. Ara echas mano, ein?
elétrico. adj. Eléctrico. 2. Dicho de una persona, nerviosa. Está tó elétrico, no para ni en casa.
embarrá. tr. Enjalbegar las paredes. 2. intr. Blanquear las paredes de la casa y hacer limpieza general.
embarrancá. tr. Precipitar. Ut. may. c. pronl.
embarrio. m. Ac. y efec. de embarrá.
embebé. intr. Dicho de un líquido, consumir por la evaporación. 2. Dicho de una persona, enflaquecer, menguar. 3. Dicho de una cosa, encoger por el lavado. 4. Dicho de las encías, menguar por carecer de dientes.
embebio. adj. Inflamado, dicho especialmente de las encías.
emboce. m. Doblado de la sábana.
emborregao. adj. METEOR. Dicho del cielo, que presenta borregos.
emborregase. pronl. METEOR. Cubrirse el cielo de borregos.
embozá. f. Ambuesta, almorzada. 2. Cantidad grande de algo.
embrazá1. tr. Embarazar, preñar. Ut. t. c. pronl.
embrazá2. adj. Embarazada.
embrazo. m. Embarazo.
embrocá. tr. Volcar.
embullí. tr. Engullir.
empacinao. adj. Ahito, harto de comer o de beber.
empacinase. pronl. Hartarse, ahitarse, generalmente de beber.
empalmeta. adv. m. AGR. Con las ramas entrelazadas.
empalmetá. tr. AGR. Modo de disponer los árboles, ciruelos y perales principalmente, que consiste en estirar sus ramas de un árbol con otro de manera que cierren el espacio entre ambos. Es empleado en la primera fila de árboles de una parcela a fin de evitar la entrada.
empazurrase. pronl. Ahitarse, hartarse de comer.
empelotase. pronl. Desnudarse, quedarse en cueros.
empelote. adv. m. En cueros.
empenicase. pronl. Ponerse de puntillas.
empercudio. adj. Dicho de una persona, demacrada.
emperifollá. tr. Arreglar, adonar, maquillar.
emperinase. pronl. Ponerse de puntillas. 2. Elevarse sobre algo.
empicá. tr. Enviciar. Ut. may. c. pronl.
empihe. m. Impétigo, tipo de dermatosis.
empollase. pronl. Desconcharse una pared.
emprestá. tr. Prestar, dejar. fr. Sé panes emprestaos: cuando algo se realiza por cumplir con alguien pensando que el día de mañana éste ha de cumplir con el primer, como por ejemplo, un regalo de cumpleaños o asistir a una boda.
en. interj. vid. → ein.
encahá. tr. Dejar algo atascado por accidente en una altura como en un tejado o en una rama.
encaraba. adv. m. De conversación.
encarambanase. pronl. Helarse, hacerse carámbanos.
encenagá. tr. Ensuciar, manchar.
encerao. m. Acera.
encetá. tr. Quedar una cosa empezada, empezar. Ayel enceté un bote tomate, asinque no abras otro.
encevicá. tr. Enviciar. Ut. may. c. pronl.
encitá. tr. Incitar.
encitaó. adj. Incitador.
enclín. m. Crin.
encorchase. pronl. Entumecerse una parte del cuerpo, por estar dormida o por efecto de la anestesia.
encrín. m. vid. → enclín.
endergazá. intr. Adelgazar, perder peso.
endición. f. Inyección.
endiñá. tr. Golpear. 2. tr. Morir.
endirgá. tr. Indicar, señalar el camino. Ves al vieho aquel que t’endirgue pónde ties que dí.
endispués. adv. l. Después. 2. adv. t. Después. 3. prep. Después de.
enforruscao. adj. vid. → enfurruscao.
enforruscase. pronl. vid. → enfurruscase.
enfurruscao. adj. Enfadado, enojado.
enfuscase. pronl. Enfadarse, molestarse.
engafao. adj. Dicho de un animal, que tiene de piojos.
engafase. pronl. Estar un animal lleno de piojos.
engranuhá. tr. Granular, forma granos. 2. pronl. Dicho de una superficie, cubrirse de granos.
enguachiná. tr. Aguachinar. 2. Enaguazar.
enguachinoso. adj. Aguachinado. 2. Enaguazado.
enharetá. tr. Coser las distintas piezas que forman una prenda con el fin de montarlas.
enhariná. tr. Enharinar.
enherga. adv. m. A medias, con la intriga.
enllená. tr. Llenar.
enmotá. intr. Apodar.
enrabase. pronl. Distraerse, entretenerse, divertirse.
enraó. adj. Enredador. 2. Mentiroso. 3. Cotilla.
enrea. m. y f. Entrometido. 2. Enredador.
enreá. tr. Enredar, liar. 2. intr. Hacer algo de poco provecho. 3. Mentir. 4. pronl. Comenzar, dar comienzo a. Enrrease A. 5. Afanarse en. Enrrease CON.
enritá. tr. Irritar.
enritación. f. Irritación.
enritante. adj. Irritante.
enseñao. adj. Acostumbrado, habituado. Está ~ a: Estar habituado a.
enseñase. pronl. Acostumbrarse, habituarse. 2. Aprender a hacer por uno mismo.
ensiña. f. Insignia.
entallá. tr. Coger, atrapar. 2. Atropellar. 3. Aprehender a alguien o algo. 4. Encontrar. 5. pronl. Dejar aprisionado.
entavia. adv. t. Todavía. ~ sta en ca Frasco. 2. Todavía no, aún no. ~ á echo’l desamen.
entenguerengue. adv. m. Sin estabilidad.
entérria. f. Tirria, odio. fr. Cohele a árg. ~, odiar, volverse odioso.
entoavia. adv. t. vid. → entavia.
entoce. adv. t. Entonces. 2. adv. afirm. Claro, sí. ―Distis col cortiho? ―Entoce. 3. interj. Entonces.
entrá. tr. Meter.
entrapá. tr. Atascar, atorar.
entrebrazo. m. ANAT. Parte del brazo entre el codo y el hombro.
entreperio. m. Intemperie. loc. adv. al ~: a la intemperie.
entresacá. tr. AGR. Quitar el exceso de frutos de un árbol cuando éstos comienzan a madurar para favorecer el correcto crecimiento de los que se dejan e impedir que las ramas se doblen por el peso.
entresacá. tr. AGR. Tarea que precede a la cogida de fruta llevada a cabo tras la floración de los árboles que consiste en quitar parte del fruto de las ramas a fin de que no exceda el peso de la rama y se desarrolle bien el restante.
entresaque. m. Ac. y ef. de entresacá. 2. Periodo en el que se entresaca.
entuavia. adv. t. vid. → entavia.
envacuná. tr. Vacunar, poner una vacuna.
envarbascá. intr. Poner un objeto por medio.
envarbascao. adj. Desordenado, descolocado, con las cosas de por medio.
envenenoso. adj. Venenoso, tóxico.
enverrinchiná. tr. Infectar. Ut. may. c. pronl.
enverrinchinao. adj. Infectado, infecto. El grano sta tô emberrinchinao.
envitá. tr. Invitar.
envitao. adj. Invitado.
enzalamá. tr. Ensuciar una superficie. No güervas a pasá cona becicleta pola paré poque la enzalamas con el maniyá.
és. f. v. Hubieras, hubieses, 2.ª p. singl. pret. perf. subj. v. abé
escachas. f. d. Nalgas.
escachurrá. tr. Romper, descomponer, desvencijar. Ut. t. c. pronl.
escachurrase. pronl. Desternillarse.
escalabrá. tr. Descalabrar. Ut. t. c. pronl.
escalafrio. m. Escalofrio.
escambullise. pronl. Escabullirse.
escamondá. intr. Prelavar la ropa a mano.
escamuflá. tr. Camuflar. Ut. t. c. pronl.
escandalera. f. Escándalo.
escapás. adj. Capaz. MORF. pl. escapás. 2. loc. v. sé ~ de: Poder, ser posible que. Es escapás de yové esta tarde.
escarchá. tr. Romper partiéndose por la mitad.
escardao. adj. Dicho de un niño, excesivamente delgado.
escavá. tr. Cavar.
eschangá. tr. vid. → eschangá.
eschangao. adj. vid. → echangao.
escondiche. m. Escondite, lugar destinado para esconder cosas. 2. Juego del escondite.
escupiera. f. Orinal.
escurecé. intr. Anochecer, oscurecer.
escuro. adj. Oscuro.
escurrahas. f. pl. Escurridura, escurraja.
escusao. adj. Curioso, cotilla, entremetido.
escuseá. tr. Curiosear, cotillear, entremeterse.
escuseteo. m. Ac. y ef. de escuseá.
esmorecese. pronl. Ponerse morado por efecto del frío, por la falta de aire, etc.
esmoronase. pronl. Desmoronarse.
esnocá. tr. Desnucar. Ut. may. c. pronl.
esparatrapo. m. vid. → paratrapo.
esparaván. m. Achaque, dolor. fr. Tené mas ~es c’una mula vieha: Tener muchos achaques.
esparracatase. pronl. Desparrancarse.
esparramá. tr. Desparramar.
esparrigüelas. f. d. Parihuelas. expr. Arrecohé a árg. con unas ~: Díc. a alguien está enfermo o sumamente fatigado.
esparrillas. f. d. Parrilla, plancha para asar.
espelechá. intr. Pelechar, echar pelos o plumas un animal.
espelnancase. pronl. Desparrancarse.
esperéncia. f. Experiencia.
espesto. m. Aspecto.
espetase. pronl. Presentarse, plantarse en un lugar o en un momento dado. S’espetó a la seis pa cohé la fruta sin entavia vese.
esplicoteá. tr. Explicar.
esplicoteo. m. Ac. y ef. de esplicoteá, explicación.
esplotio. m. Explosión.
esportilla. f. Capacho de cuero, esparto, etc.
esportón. m. Capacho de cuero, esparto, etc. más grande que la esportilla.
esprimentá. tr. Probar, experimentar.
esprimento. m. Prueba, experimento.
espurgá. tr. Seleccionar, apartando, lo mejor de algo.
esquerosidá. f. Asquerosidad.
esqueroso. adj. Dicho de una persona o cosa, asqueroso que produce repulsión.
estalache. m. Puesto de mercado.
estallaera. f. Objeto que al echarlo al fuego restalla.
estaribel. m. Escándalo, bulla, jaleo.
estauta. f. Estatua.
estayesa. f. Autobús.
estenacillas. f. d. Tenacillas.
estenazas. f. d. Tenazas.
estercolero. m. Estercolero hecho antiguamente en los patios de las casas.
estéria. f. Histeria.
estérico. adj. Histérico.
esterquera. f. Estercolero hecho en el campo.
esteyesa. f. vid. → Estayesa.
estiheras. f. d. Tijeras.
estilla. f. Astilla.
estillero. m. Carpintería.
estirancá. tr. Estirar.
estirantá. tr. vid. → destirantá.
estirantón. m. Estirón.
estituto. m. Instituto.
estranuá. intr. Estornudar.
estrébedes. f. pl. Trébedes.
estrio. m. Estría de que presenta la fruta por el roce con otra fruta, con la rama o por efecto del viento.
estronudá. intr. Estornudar.
estrozá. tr. Destrozar.
estrumpí. tr. Explotar.
estrumpí. tr. Explotar, hacer explotar.
estrumpício. f. Explosíon. vid. t. → guarrazo.
estrumpio. m. Explosión. 2. adj. Explotado, explosionado.
eu. interj. vid. → yeu.

F


fafarrancho. m. Zafarrancho, desorden.
fantasma. f. Fantasma.
faragua. f. Fragua.
fardeá. intr. Presumir, fardar, alardear. ~ DE.
fardiquera. f. Faltriquera, bolsillo.
farraguas. m. Persona desaseada y mal vestida. Está echo un ~: Ser desaseado y andrajoso.
fato. m. Hedor, olor insoportable. perifr. Da el ~: Heder.
fatura. f. Factura.
fechaura. f. Cerradura.
feura. f. Fealdad.
fi. f. v. Fui, 1.ª p. sing. pret. perf. s. v. sé y dí.
fínfano. m. vid. → pínfano.
firigüín. m. Persona pequeña y delgada. f. firigüina.
flama. f. Llama. 2. Bochorno.
flete. m. Lavado, baño. Dá o meté un ~: Lavar o limpiar con intensidad.
flin. m. Pulverizador, rociador, spray.
fló. loc. prep. a ~ de: a ras de.
flohindongo. adj. Díc. de algo que es excesivamente flojo. 2. Díc. de algo que es excesivamente débil.
floreá. tr. Escoger la mejor fruta de un árbol o mata.
fomentá. tr. Fermentar.
forro. m. Paquete, envoltorio. Forro e madalenas.
fragüero. m. Herrero.
frauta. f. Flauta.
frenná1. tr. Frenar.
frenná2. tr. Frenada.
frenno. m. Freno.
frihón. m. Judía, alubia. 2. ~ verde: Judía verde.
friyendo. f. v. Friendo, ger. simpl. v. frí.
friyí. tr. Freír.
fuelle. f. Fuelle.
furbo. m. Fútbol.
furraca. f. Mujer de mala vida. 2. Prostituta.
furrilona. f. Banquete, comida numerosa.

G


gabina. f. Cabina.
gacho. adj. Zurdo.
gafao. adj. vid. → engafao.
galipo. m. Escupitajo, gargajo.
gallereta. f. Ave palmípeda acuática de color pardo oscuro y del pico rojo que habita en los juncares de los arroyos y charcas.
gallereteá. intr. Parlotear.
gallito. m. Úvula, campanilla. 2. Gajo de ciertos frutos.
gallofa. f. Golpe dado en la nuca.
gallua. f. Bofetada.
galluo. adj. Dicho de alguien, que se pone desafiante, encarándose.
gañota. F. BOT. Planta sobre un metro de alto que posee tallos en forma de delgadas cañas y hojas finas y largas. Es muy perjudicial para los cultivos.
gapo. m. Escupitajo.
garbanzón. m. Arbusto cuyos tallos secos sirven para confeccionar escobas.
gárbula. f. Vaina de los garbanzos.
garga. f. AGR. Palo largo que se ata en cada lado de la caja del carro y que sirve de freno al oprimir el cubo de una de las ruedas.
gargueá. intr. Jadear, acezar.
garnacha. f. Trabajo que no ocupa una jornada entera, que a menudo se intercala con uno principal y del cual no suele obtenerse un gran sueldo. Polas mañanas estó d’arbañil i papolas tardes m’é buscao una garnacha como pintó.
garrapato. m. Judía verde. Ut. may. en pl.
garrovillano. adj. GENT. Habitante de la villa de La Garrovilla. 2. Pert. o rel. a esta localidad.
gasiosa. f. Gaseosa.
gasioso. adj. Gaseoso.
gasnápiro. adj. Simplón, corto, torpe.
gastá. tr. Usar, emplear.
gastos-pagos. loc. adv. a ~: Gratis, de balde.
gofaina. f. Jofaina, palangana.
goldré. f. v. Oleré 1.ª pers. fut. ind. v. golé.
golé. tr. Oler.
gomitá. tr. Vomitar.
gomitera. f. Vomitera.
gómito. m. Vómito.
gorriato. m. Cría del gorrión.
gorullo. m. Grumo.
gorvé. tr. Volver.
Grabiel1. m. Gabriel.
grabiel2. m. Garbanzo. Ut. may. c. pl.
grulleo. m. Juerga nocturna, bureo.
gruño. m. vid → bruño.
guacharrazo. tr. Caída muy fuerte. vid. t. → guarrazo.
guadianero. adj. GENT. Habitante de la entidad local menor de Guadiana del Caudillo. 2. Pert. o rel. a esta localidad.
guariha. tr. Líquido de las ampollas.
guarrazo. m. Caída muy fuerte.
guarreá. tr. Calumniar.
guarreteá. tr. Ensuciar, manchar.
guarreteo. m. Ac. y ef. de ensuciar.
guarretoso. adj. Sucio, lleno de mugre. 2. Dicho de un color, sucio. Amarrón caguetoso.
guarrindongo. adj. Díc. de alguien que es excesivamente sucio en el actuar o en el vestir.
guarripeo. adj. Parco, escaso. Ut. may. c. pl. Tres duros guarripeos.
guarrón. adj. Desaseado.
guarrona. f. Mujer que lleva atuendos provocativos e coquetea con hombres.
güero. adj. Huero, vano. Oho güero, güevo güero.
güeso. m. Hueso.
güestro. pron. poses. Vuestro.
güevo. m. Huevo.
guiá. tr. Conducir un vehículo.
guiheá. tr. Aguijar.
guillao. adj. Grillado, tonto.
guillaura. f. Calidad de estar guillao.
guipá. tr. Observar.
guisopo. m. GAN. Palo que se enrolla con un trozo de saco de esparto o con tela en un extremo y se humedece en vinagre y sal empleado para curar las puntas de las bestias.
gúmio. adj. Avaro.
gurrumino. adj. Dicho de una persona, baja.
gustá. intr. Gustar. ~ DE.

H


ha. m. Haz, cantidad grande de algo.
haba. f. Haba.
habá. f. Habar.
habalero. m. Persona que vigila o trabaja en un habar.
habonaura. f. Jabonadura.
halamio. adj. Hambriento.
hambrón. adj. Glotón, tragón.
hampá. tr. Zampar. 2. Consumir apresuradamente cualquier cosa. 3. Robar.
hampaero. m. Ac. y ef. de hampá.
hangá. f. Tontería, bobada. Ut. may. c. pl.
haqueton. adj. Dicho de una persona, atractiva, de buen físico.
hará. tr. Jaral. fr. Dise al quinto ~: Irse al quinto pino, irse lejos.
haragán. adj. Haragán, vago.
haramago. m. BOT. Jaramago, clase de hierba. 2. Por ant., mala hierba. 3. interj. Ut. para llamar a las personas. Ven pacá, ~!
harapa. f. Grapa.
harapal. m. Faldón de la camisa que quedan por fuera del pantalón. atacase los ~. Recogerse los faldones de la camisa.
harca. f. Conjunto de personas non gratae.
harreá. tr. Arrear a las caballerías. 2. Golpear.
harretazo. m. Aguijonazo, picada del aguijón. 2. Picada de algo punzante.
hartá. f. Hartada.
hartanga. f. Hartazgo. 2. Borrachera.
hartera. f. Hartazgo.
harto. adj. Harto.
hartón. m. Hartada.
haspeao. adj. Desperado, que tiene los pies o las piernas doloridas de andar o por alguna afección (varices, ampollas, dolor en el talón, etc.)
hateao. adj. Bebido, borracho.
hedé. intr. Heder, oler mal.
hediondo. adj. Hediondo. 2. Dicho de una persona, enfadoso, insufrible. 3. BOT. Dicho de una planta perjudicial para los sembrados, aquella que despide fuerte olor.
heó. m. Hedor.
herrete. m. Aguijón de ciertos insectos como la avispa. 2. AGR. Vaina de las habas cuando empiezan a salir.
hersé. m. Jersey. MORF. pl. herseles.
hí. adv. afirm. Sí.
hícara. f. Tableta de chocolate.
hienda. f. Hendidura.
higo. m. Higo.
higuera. f. BOT. Higuera.
himiendo. f. v. def. Ús. sólo en la expr. Está himiendo e mierda: estar muy sucio.
himplá. intr. Himplar, sollozar.
himplón. adj. Llorón.
hincá. tr. Hincar. Ut. t. c. pronl. 2. pronl. Comer. 3. Beber.
hipeá. intr. Tener hipo.
hipio. m. Llamada, silbo. loc. Pegá el ~: Llamar. 2. Golpe.
hirola. f. Cabeza.
hocicazo. m. Golpe dado en el hocico.
hocico. m. Parte inferior de la cara de los hombres y de los animales.
hocicuo. adj. Dicho de la cara, hocicudo. 2. Dicho de una persona, enojado, irritado.
holgório. m. Jolgorio, regocijo.
hondeá. tr. Ocultar, esconder.
hondo. adj. Hondo.
hondón. m. Hondón, fondo.
hondura. f. Hondura.
hopeá. tr. Hacer marchar, expulsar. 2. intr. Marchar, ir. Ut. may. c. pronl.
hopeo. m. Ac. y efecto de hopeá, expulsión, ida. 2. Paliza, trabajo fatigoso.
hopo. m. Rabo. 2. BOT. Planta perjudicial para los sembrados como las habas o los garbanzos. 3. interj. Largo, fuera.
horgazán. adj. Holgazán, vago.
hormigueo. m. Hormigueo.
hoyanco. m. Hoya.
huando. f. v. Jugando, ger. simpl. v. hugá.
hudio. m. Persona que piensa o comete malas acciones, que es infame o vil.
hudiqueá. intr. Cometer malas acciones.
hueraparte. prep. Además de.
huete. m. Juguete.
hui. f. v. Fui, 1.ª p. sing. pret. perf. s. vs. sé y dí.
humá. tr. Fumar.
humarera. f. Humareda
humeteo. m. Ac. y ef. de fumar.
humo. m. Humo.
hundí. tr. Hundir.
hunta. prep. l. → unta.
hurgá. tr. Hurgar. 2. Incitar con la mano.
hurón. adj. Goloso, zampabollos.

I


iacho. interj. Tú. Ús. solo. f. iacha.
ibamos. f. v. Íbamos, 1.ª p. pl. pret. perf. s. ind. v. dí.
icí. tr. Decir.
ifante. m. Infante. MORF. f. ifanta.
imos. f. v. Vamos, 1.ª pers. pl. pres. ind. v. dí.
importancioso. adj. Dicho de una persona, que se cree muy importante y presume de ello.
inagurá. tr. Inaugurar.
inaguración. f. Inauguración.
inconá. tr. Enconar, infectar. Ut. may. c. pronl.
incórdio. m. Infección en un herida.
indición. f. vid. → endición.
inoráncia. f. Ignorancia.
inorante. adj. Ignorante.
instierco. m. vid. → istierco.
inte. m. Instante, momento, ínterin. En el ~: En el ínterin.
intierro. m. Entierro.
intresá. tr. Interesar.
intresante. adj. Interesante.
irutal. intr. Eructar.
iruto. m. Eructo.
istierco. m. Estiércol.
iu. interj. vid. → yeu.

L


labioburro. m. Persona con el labio inferior caído.
labiocaio. m. vid. → labioburro.
labiocinória. m. vid. → labioburro.
lacha. f. Vergüenza, decencia. Ut. en la fr. Tené poca lacha.
lambé. tr. Lamer.
lambeculos. m. y f. Lameculos, adulador.
lambiá. tr. Lamer dejando saliva, pegar lametones.
lambuceria. f. Adulación.
lambucero. adj. Goloso.
lambuzo. adj. Goloso. 2. Adulador, servil.
languioso. adj. Lacio, lánguido. 2. CUL. Díc. del embutido que coge moho.
lape. m. Golpe dado en el trasero.
larga. f. Larva.
largo. adv. l. Lejos. L’alamea me cae mu largo del cortiho. expr. Caé mas largo que Guadiana: Estar lejos algo.
laváncia. f. Cantidad de ropa que se ha de lavar, lavadura.
laviha. f. AGR. Clavija, pieza cilíndrica de hierro con la que se conecta el clavijero del timón del arado con el yugo. 2. Clavija con la que se une en el clavijero del tractor el remolque. 3. Clavija. 4. Llave de la luz.
lavihero. m. AGR. Clavijero del timón del arado o del tractor.
lehe. m. Eje. MORF. pl. lehes.
lehio. m. Afueras del pueblo, ejido.
lenguarón. adj. Lenguaraz.
letania. f. Persona escadalosa y vivaz.
levadurina. f. Levadura.
lihero. adj. Rápido, veloz.
limpieza. f. expr. acé ~: Enjalbegar.
línia. f. Línea.
litelna. f. Linterna.
lobonero. adj. GENT. Habitante de la villa de Lobón. 2. Pert. o rel. a esta localidad.
lúdia. f. Levadura.
lumbrá. m. Umbral.
lunero. adj. Dicho de una persona, que tiene frecuentes cambios de humor.

LL


llamaratá. f. Llamarada.
llano. m. Suelo.
llantina. f. Llanto continuo.
llares. f. pl. Lares, cadenas de las chimena donde se cuelga el caldero.
llavera. f. Cerradura. 2. Interruptor.
llorisqueá. intr. Lloriquear.
llovisneá. intr. impers. METEOR. Lloviznar.

M


macaco. m. Tipo de cesta empleada en la recogida de la aceituna.
macha. f. Machaca, palo del mortero con el que se machaca.
machá. tr. Machacar.
machero. m. Mechero, encendedor.
machorra. f. Hembra esteril.
Madriles. m. pl. Los ~: Madrid.
maestro. m. Profesor. 2. Maestro de escuela.
malahe. m. y f. Dicho de una persona, de mal prodecer, que actúa con maldad. 2. Travieso.
maleá. intr. Dicho de una persona o un animal, contraer una enfermedad, enfermar. 2. Dicho de un objeto, deteriorar.
maleho. adj. Enfermo, malo. Ús. s. en la fr. No está mu maleho.
mallugá. tr. Magullar. Ut. t. c. pronl.
mallugao. adj. Que tiene magulladuras, magullado.
malusco. adj. Malo, enfermo, flojo.
mancera. f. AGR. Esteva del arado.
mandao. m. Recado. 2. Compra. Ut. may. c. pl.
manea. f. Apea de soga o hierro.
manehe. m. Manejo.
mángria. f. Enfermedad que afecta a los árboles y a las plantas marchitándolos.
manihero. m. Hombre que tiene una cuadrilla de jornaleros.
manizuela. f. Manivela.
manque. conj. conc. vid. → inque.
mantuo. adj. Dicho de una persona, alicaído, desanimado.
mapola. f. BOT. Amapola.
marapapo. m. BOT. Tipo de planta.
marea. f. METEOR. Lluvia menuda.
maricusón. adj. Afeminado.
marraho. m. Persona corpulenta.
martés. m. Persona desaliñada que anda callejeando todo el día.
marva. f. BOT. Malva.
matacaballo. m. BOT. Tipo de hierbo que al tener espinas resulta perjudicial a las bestias.
matachín. m. Jifero, matador.
mataquinto. m. Tipo de cigarro fuerte.
mataura. f. Herida, especialmente la hecha por el roce de los zapatos.
matorrahe. m. Matorral, sitio poblado de maleza.
mediá. adj. Medio. Ún. ref. a la luna. Luna mediá.
mediocapón. adj. Rencoso, ciclán.
meico. m. Médico. f. meica.
melona. f. Melón grande similar a una calabaza.
melusa. f. Medusa.
meñicle. m. vid. → ñicle.
merendilla. f. Merienda de por la tarde.
merendillá. intr. Merendar, tomar la merienda de la tarde.
mesturá. tr. Mezclar.
mesturahe. m. Mezcla.
miá. intr. Maullar.
miaha. f. Migaja. 2. Porción pequeña de algo.
miahón. m. Migajón.
mihina. f. Porción de algo. Una mihina e café. 2. loc. adv. c. una ~: Poco. Echa una mihina. loc. adv. t. una ~: Poco. Tardó una mihina namás.
mirasol. m. Girasol.
mísere. adj. Mísero.
misto. m. Cerilla. Ut. may. en pl.
mocafre. m. Almocafre, instrumento similar al sacho de menor tamaño y que sirve para escardar.
moceá. f. Mocedad.
mocease. pronl. Mocear.
mocho. m. Persona fea.
mogango. m. vid. → mongango.
mohotros. pron. pers. Nosotros.
mongango. m. Sopor, somnolencia. 2. Calabaza de ~: tipo de calabaza de gran tamaño y blanca cuya carne es empleada para hacer morcillas.
moñicle. m. vid. → ñicle.
montihano. adj. GENT. Habitante de la villa de Montijo. 2. Pert. o rel. a esta localidad.
moraura. f. Cardenal, moradura.
morgaño. m. Araña. 2. AGR. Arado de vertedera. Cham. «murgaño».
moro. m. Yema del huevo.
morrá. m. AGR. Morral de las caballerías.
morroña. f. Roña, porquería, suciedad.
mos. pron. pers. Nos.
mosotros. pron. pers. vid. → mohotros.
mota. f. Mancha que le sale a las frutas y algunas hortalizas por haber recibido un golpe.
mozangón. adj. Mozancón.
mu. adv. m. Muy.
murciégalo. m. Murciélago.

N


ná. pron. indef. Nada. de ~ que. conj. temp. Tan pronto como. daquí a ~. loc. adv. Dentro de poco.
nacéncia. f. Nacimiento, naciencia.
naide. pron. indef. Nadie.
namás. adv. m. Solamente.
nanai. adv. neg. Nada de nada. ~ dela China: Nada de nada.
nesecidá. f. Necesidad.
nesecitá. tr. Necesitar.
nibleá. intr. impers. METEOR. Lloviznar.
nichu. m. Nicho.
nio. m. Nido.
nohotros. pron. pers. vid. → mohotros.
noviaho. m. Noviazgo.
nuevo. adj. Joven.

Ñ



ñebla. f. METEOR. Niebla.
ñeblina. f. METEOR. Neblina, niebla poco espesa.
ñicle. m. ANAT. Meñique.
ñiebla. f. vid. → ñebla.
ñieblina. f. vid. → ñeblina.
ñorda. m. Suciedad, porquería.

O


oi. interj. Huy, vaya, anda.
ombrigo. m. ANAT. Ombligo.
onde. adv. interr. Adónde, a qué lugar. ORTOGR. c. acent. Ánde cae la botica 2. adv. interr. Dónde, ónde. ORTOGR. c. acent. Ónde stamos? 4. prep. l. En casa de, junto a. Vi onde tio Frasco. oriégano. m. BOT. Orégano.
orihosco. m. Momento de ocultarse el sol, ocaso. loc. adv. al ~: al anochecer.
orilla. f. Tiempo atmosférico.
otavo. adj. Octavo.
Otubre. m. Octubre.
ovispa. f. Avispa.

==P== 

pabaho. prep. l. Hacia abajo de. 2. adv. l. Por abajo.
paecé. intr. Parecer.
paha. f. v. Pasa, 3.ª pers. sing. pres. ind. v. pasá.
pahe. f. v. 3.ª pers. sing. pres. ind. v. paecé. expr. Qué te pah’a tí?: Denota asombro, extrañamiento, admiración, etc.
pahen. f. v. 3.ª pers. pl. pres. ind. v. paecé.
pahes. f. v. 2.ª pers. sing. pres. ind. v. paecé.
paho. m. ponder. Pedazo de. Un paho coche, una paho muhé.
paí. adv. l. Por ahí, por allá.
pal. contracc. Por el, para el.
palancana. f. Palangana, jofaina.
palante. prep. l. Hacia adelante de, delante de. 2. adv. l. Por delante.
palera. f. Trabajo que produce fatiga. 2. Paliza, tunda.
paleta. f. ANAT. Omóplato.
pallá. adv. l. Por allá, hacia allá.
pallí. adv. l. Por allí, hacia allí.
pan. prep. l. Hacia dentro de, hacia los alrededores de la casa. Ús. sólo en la expr. pan ca (de). Anduvistis pan ca’l Pepe.
panda. f. Conjunto de gente, grupo.
pande. prep. l. Por donde, por el lugar de, hacia donde. 2. adv. l. Por donde. 2. pron. interrog. Hacia dónde. ORTOGR. pánde.
pandero. m. Trasero, culo.
panera. f. vid. → panero.
panero. m. Pila para lavar la ropa.
panfrente. prep. l. Por enfrente de, enfrente de. 2. adv. l. Por enfrente.
panizo. m. Maíz. No vese ni un ~: No verse nada.
panzaburra. adv. m. Dicho del cielo, nublado que no deja salir al sol, panza de burra. Ponese el cielo panzaburra.
paparruta. f. Bazofia.
papelillo. m. Sobre de medicina.
papelón. adj. Adulador, zalamero.
papón. adj. vid. → pavón.
paponde. prep. l. En dirección a los alrededores donde está. Ahuyimos paponde l’alamea.
parábola. f. Antena parabólica.
paratrapo. m. Esparadrapo.
parcarta. f. Pancarta.
parcelero. adj. Trabajador y dueño de una parcela de tierra.
paré. f. Pared. MORF. pl. parés.
parfá. f. vid. → perfa.
pargaña. f. BOT. Espiga. 2. Tipo de hierba cuya espiga se queda pegada en la ropa.
parluceá. intr. Balbucear.
parluceo. m. Balbuceo.
parmatória. f. Palmatoria.
parorama. m. Panorama.
párpago. m. Párpado.
parriba. prep. l. Hacia arriba de. 2. adv. l. Por arriba.
pasao. adv. t. Pasado mañana.
patagallina. f. BOT. Planta de tallo fino, de hojas también largas y finas y cuyas espigas simulan la pata de una gallina.
pate. f. v. Párate, 2.ª p. sing. imper. v. parase.
patineá. tr. Patinar, deslizar. 2. Patinar, ir sobre patines.
pavilácio. adj. Dicho de una planta, lacia. 2. Dicho de una persona, mustia.
pavo. m. Parsimonia, lentitud. 2. adj. Perezoso. 3. Lento en actuar.
pavón. adj. Perezoso. 2. Lento en actuar. 3. Atontado.
pavóncio. adj. Perezoso. 2. Lento en actuar.
pazo. m. ponder. vid. → paho.
peana. f. Cabeza. 2. Borrachera.
peba. f. Pipa de diversos frutos como el melón o la sandía.
pega. f. Urraca.
pegote. loc. v. pegase un ~: equivocarse, lucirse. Se pegó un güen pegote ihendo que tinia un vistio de “sandihuelas”, pol ves de icí que era e “lentehuelas”.
peheta. f. Peseta, dinero.
pehiguera. m. y f. vid. → pehiyera.
pehiyera. m. y f. Joven desvergonzado que se pasa todo el día en la calle sin hacer nada de provecho. 2. Pelmazo, pesado.
peinaora. f. Tocador.
peliheria. f. Cosa baladí, tontería.
pellehazo. m. Golpe o caída aparatosa. fr. Pegá uno el ~: morir.
pelona. f. METEOR. Helada. loc. Caé una ~: Helar.
peñascazo. m. vid. → peñuscazo.
penícula. f. vid. → pinícula.
peñuscazo. m. Golpe dado con una piedra.
peñusco. m. Piedra más o menos grande, peñasco.
peo. m. Ruido estruendoso, explosión. fr. Pegá argo el ~: Explotar.
percudio. adj. Dicho de la piel, que presenta granos, ronchas, eccemas, etc. 2. Dicho de un tejido, sucio.
perdigón. m. Saliva que se escapa al hablar.
perfa. f. Paliza, esfuerzo considerable.
perma. m. y f. Persona molesta, pelmazo.
perola. f. Cabeza.
perrángano. adj. Vago en demasía.
perrenque. m. Rabieta, enfado. Cohé un perrenque. 2. Persona enrabietada.
perro. adj. Vago, perezoso. fr. Sé mas ~ c’una manta o que la chaqueta un guarda: ser muy vago.
perronilla. f. CUL. Perrunilla.
pesquero. m. Parte de delante de los carros y remolques.
peste. f. Basura, suciedad. Antiguamente se tiraban las pestes enos estercoleros los corrales.
pi. conj. ilat. Pues, entonces. ~, paqué viniste tan templano?
pica. f. AGR. Aguijada. 2. Tubo de metal hueco que se clava en el suelo en la perforación de pozos a través del cual viaja el agua a la superficie.
pichi. m. Tipo de botijo.
picoruche. m. vid. → picuruche.
picorucho. m. vid. → picuruche.
picota. f. Herramienta pequeña de tipo cavadera que sirve para picar las paredes.
picuruche. m. Capirote, cucurucho. 2. Objeto con forma de cono. 3. Helado de cucurucho. 4. Objeto prominente.
pidí. tr. Pedir.
pieceá. tr. Remendar.
pierna. f. Gajo de ciertos frutos como la naranja o el limón.
pilistra. f. BOT. Aspidistra, Planta de la familia de las Liliáceas, acaule, con hojas persistentes, grandes, de tres a cuatro decímetros de longitud y ocho a diez centímetros de ancho, verdinegras, pecioladas y de nervios bien señalados.
piloteá. tr. Pilotar.
pimpáharo. adj. Presumido, remilgado.
pinche. m. Pincho. 2. Espina. 3. Piercing.
pínfano. m. Mosquito.
pingando. adv. adj. Mojado, empapado. Vienes pingandito, ánd’ás andao?
pinícula. f. Película.
pipirroso. adj. Con conjuntivitis. Ohos pipirrosos.
pipita. f. Pepita.
piquiña. f. Picor, escozor.
pirindongo. adj. Pendón, holgazán.
piringuto. m. Cono u objeto con forma de cono.
pirlase. pronl. Pirrarse, desear. Pirlase POL.
pirriaque. m. Vino. 2. P. lo gen. cualquier tipo de bebida alcóholica.
pista. f. Camino de tierra.
pisteá. tr. Ver con interés algo, como ojeando.
pitacho. m. Pistacho.
pitazo. m. Pitido. 2. Pitido fuerte.
pitera. f. Herida en la cabeza, brecha.
pitoche. m. Pitorro.
pitoque. m. Pitón del toro. 2. m. pitoche.
pituso. m. Persona delgada. 2. Fantasma o monstruo con el que se asustan a los niños.
platao. m. vid. → pratao.
platicante. m. Practicante, ATS. f. platicanta.
plonto. adv. t. Pronto.
poblanchino. adj. GENT. Habitante de la villa de Puebla de la Calzada. 2. Pert. o rel. a esta localidad.
poblema. m. Problema.
poceta. f. Alcorque, hoyo en torno a los árboles destinando a almacenar el agua de riego o lluvia.
pol1. prep. Por.
pol2. contracc. Por el.
pola. contracc. Por la.
polarma. m. Persona astuta y picarona.
polen. m. AGR. Rama que, saliendo del tronco principal de un frutal, se queda sin podar a fin de polonizar el resto de árboles de una misma parcela. 2. Polen.
polo. contracc. Por lo.
pómpora. f. vid. → pomporita.
pomporita. f. Burbuja.
poncima. prep. l. Encima de, sobre. 2. adv. l. Encima.
poque. conj. caus. Porque.
porro. m. Ajo puerro.
porvarera. f. Polvareda.
pos. conj. Pues.
potra. f. Bulto que sale en la ropa por darse de sí o por llevar algo en los bolsillos, etc.
potronera. f. AGR. Ramas que brotan en el tronco principal de un frutal en su parte inferior.
pratao. m. Plato rebosante de comida.
prático. m. Plástico.
praza. f. Plaza.
precupá. tr. Preocupar. Ut. t. c. pronl.
presa. f. CUL. Cada pedazo de carne que hay en una comida como un ala o una costilla.
presta. f. BOT. Hierbabuena.
prestillo. m. Pestillo, cerrojo.
previléhio. m. Privilegio.
primé. adj. Primer. 2. Primera.
pringá. f. CUL. Rebanada de pan frito con ajo y aceite.
pringuezorra. m. Raro, extraño. Ús. pey. sólo en la comparación sé peó que pringuezorra referido a un nombre o mote.
privá. f. GAN. Excremento del ganado vacuno.
pua. f. Punta, clavo.
pucha. f. CUL. Gacha. Ut. may. en pl.
puelme. m. Masa.
puheá. tr. Lamentar, pujar, quejar.
pulicia. f. Policía.
puño. m. Puñetazo.
punta. f. GAN. Llaga que le salen a las bestias en la boca.
puntá. f. Indirecta. fr. tirá una ~, lanzar indirectas.
puro. m. BOT. Junco, junquera.
Purtugal. m. Portugal.
purtugués. adj. Portugués.
pus. f. Pus.

Q


queá. tr. Dejar, olvidar.
quehá. f. Quijada, mandíbula. Ut. may. en dual.
queré. aux. más inf. Estar a punto de. Pahe que quie yové. Ya quien brotá los árboles.
querendona. f. Amante.
quesito. m. BOT. Fruto de la malva.
quina. f. Quina, quinaquina. Ús. en las frs. Sé mas malo que la quina y amarguheá mas que la quina.
quinto. m. Botellín de cerveza.
quírio. m. Calvario, disgusto. fr. Pasá los ~s: Pasar una mala racha, penar.

R


rabeón. m. Persona que va detrás de alguien incordiando. expr. Dí de ~: ir detrás de alguien molestando o instigando.
rabillo. m. ANAT. Fin de la columna vertebral.
rabogato. m. BOT. Planta que aparece entre los sembrados, de tallo largo y fino y de espiga también fina.
racero. adj. vid. → rafero.
rafeá. intr. Comer golosinas o cosas apetecibles.
raferia. f. Chuchería, golosina. 2. Cosa, por lo general un alimento, apetecible. Ut. may. c. pl.
rafero. adj. Goloso.
rahá. tr. Criticar a alguien a sus espaldas.
ralo. adj. Raro.
ramaho. m. Escoba fabricada de garbanzones.
rampla. f. Rampa.
ranero. adj. GENT. Habitante de la villa de Puebla de la Calzada. 2. Pert. o rel. a esta localidad.
rascayú. m. Persona traviesa. 2. voc. Úsase para llamar a la gente.
raspao. adj. Dicho de una persona, sinvergüenza, caradura.
rastra. f. Rastra. 2. pl. Instumento circular metálico del cual penden unas cadenas con unos ganchos en sus extremos empleado para extraer del pozo los cubos caídos.
reaño. m. Redaño, brío.
rebraceá. tr. Bracear, mover los brazos en ademán de golpear.
rebuha. f. Mezcla, mixtura.
rebuhiña. f. Mezcla, mixtura.
rebuho. f. Mezcla, mixtura.
rebuhón. f. Mezcla, mixtura.
recarcá. tr. Apretar, apiñar.
recarcao. adj. Apretado, oprimido, apiñado.
rechucho. m. Achaque, padecimiento.
recorguín. m. Objeto que cuelga.
reculá. intr. vid. → regulá.
refalá. intr. Resbalar.
refalaero. m. Resbaladero.
refalón. m. Resbalón.
refaloso. adj. Resbaloso.
reflán. m. Refrán.
reguedio. m. Regadio.
regüei. m. Red de malla compuesta por un arco de hierro y un mango de madera destinada a la pesca de peces de gran tamaño.
regüetro. m. Regueldo.
regulá. intr. Cejar, recular.
reguñí. intr. Refunfuñar.
rehendiha. f. Rendija.
reholgório. m. Jolgorio, regocijo.
rehón. m. Aguijón de la abeja.
relambé. tr. Relamer.
relampagazo. m. Relámpago.
relatá. tr. Discutir.
remeá. tr. Remedar, imitar o repetir los gestos y voz de alguien con motivos de mofa.
Remiho. m. Remigio.
remo. m. Mitad del cuerpo humano.
remollecé. tr. Reblandecer por efecto del agua. Remoyecé los chícharos.
rempuhá. tr. enfát. Empujar.
renahe. m. Drenaje.
reñoso. adj. Avaro, tacaño.
reondé. m. Redondel, círculo.
repápalo. m. CUL. Bollo casero de pan desmigado que lleva perejil, huevo y cebolla y que se puede servir empapado en leche o solo.
repeluco. m. Escalofrío, repelús.
repiá. intr. Dar vueltas algo sobre su propio eje.
repiola. f. Perindola.
repión. m. Peonza. 2. Fig. persona pequeña.
repurgo. m. Repulgo, pliegue cosido en los bordes de las telas. 2. Persona de baja estatura.
requítico. adj. Raquítico.
reselva. f. Reserva.
reséncio. m. METEOR. Aire fresco que se levanta por la mañana o al atardecer.
residéncia. f. Hospital.
resilla. f. Tipo de ladrillo, de forma más alargada y menos ancho.
retortuhón. m. Retortijón. (vid. → retortuña)
retortuña. f. Retortijón, dolor de tripas.
retumbio. m. Retumbo.
reuma. f. Reuma.
revenio. adj. Dicho de una tela o de una prenda, que está desgastada.
revenise. pronl. Romperse o rasgarse la ropa por el desgaste.
reventá. tr. Cansar, fatigar. Ut. may. c. pronl.
reventao. adj. Cansado.
reyí. intr. vid. → riyí.
rezongona. f. Mujer atractiva y de buen ver.
rezumí. tr. Rezumar.
ringu-rangos. m. pl. Zigzag.
risório. m. Risa, jolgorio.
riyendo. f. v. Riendo, ger. simpl. v. rí.
riyí. intr. Reír.
ró. m. AGR. Rodo, herramienta similar a la azada que sirve para limpiar las cuadras, arrastrar grava, etc.
roceá. tr. Rozar.
roilla. f. Trapo o paño que sirve para limpiar la boca. 2. Trapo de cocina.
romiá. tr. Dicho de una persona, comer. 2. Dicho de un animal, comer o rumiar.
romio. m. Rumia, ac. y efec. de romiá.
roqui. m. Traje deportivo. 2. adj. Grogui, roque.
rosná. intr. Rebuznar, roznar.
royé. tr. Comer. 2. Roer.
rozaera. f. AGR. Rozadera.
rozón. m. Rozadura, rasguño.
rumento. m. Juego que consiste en hacer una fila de muchachos en frente de una pared, doblados simulando el burro, e ir saltando lo más lejos posible a fin de montarse encima de quien esté más cerca de la pared.
rúncio. adj. Rucio, pardo.
runí. tr. Reunir, congregar.
runión. f. Reunión.

S


sabaleta. adj. Sabiondo.
saborio. adj. Desaborido, soso.
safá. tr. Chafar, estropear.
sahurda. f. Zahúrda, pocilga.
sandihuela. f. Sanguijuela.
sandunga. f. Labor de encaje.
santateresita. f. Mantis religiosa.
santo. m. Cromo, estampa con diversos motivos que coleccionan los niños.
sape. interj. Zape.
sarras. f. pl. Arras, monedas que en el casamiento cristiano simbolizan la entrega de cada miembro de la pareja.
selvilleta. f. Servilleta.
sémula. f. Sémola. 2. AGR. Cascarilla del trigo.
señá. f. Señora.
senara. f. Huerto, parcela, porción de tierra.
señó. m. Señor.
señoritinga. f. Mujer coqueta y presumida.
seroha. f. Seroja, hojarasca. fr. No queá ni ~: arrasar con todo, llevárselo todo.
serreta. f. Segueta, sierra de marquetería.
Setiembre. m. Septiembre.
sétimo. adj. Séptimo.
sieso. adj. Antipático.
siguí. tr. Seguir.
siña. f. Señora. Siña Huana, Siña Dolores. Ut. s. antepuesto al nombre; en otras posiciones vid. → señá.
siño. m. Señor. Siño Luis, Siño Mingo. Ut. s. antepuesto al nombre; en otras posiciones vid. → señó.
sintí. tr. Oír, tener escuchado.
sintio. m. Sentido. 2. Obsesión. fr. Quitásele a uno el ~: Olvidar por uno mismo, como obligándose.
solano. m. Aire procedente del Este, muy malo para los cultivos. fr. Solano se yeva el pan de la mano.
solato. m. Sol intenso, característico de los días de primavera y verano.
soñase. pronl. Soñar.
sonco. adj. Dicho de alguien, malicioso. 2. Persona de apariencia seria.
sopílfora. f. Mujer descarada, desvergonzada, perversa.
sortá. intr. Salir de trabajar. Oi amos sortao a las 9 pol ves da las 10.
sos. pron. pers. Os.

T


tableá. tr. AGR. Igualar la tierra con la atabladera o tablón tras el arado.
tabua. f. Junco.
taheta. f. Tarjeta.
talaverano. adj. GENT. Habitante de la villa de Talavera la Real. 2. Pert. o rel. a esta localidad.
talluo. adj. Dicho de una persona, especialmente si es joven, muy alta.
tamién. adv. m. También.
tangarina. f. BOT. Tagarnina, cardillo. 2. Flor de esta planta.
tapoco. adv. neg. Tampoco.
tarra. f. Cántara metálica para la leche. 2. Recipiente que hace cinco litros para envasar aceitunas.
tártago. m. Sofoco, asfixia por cansancio. (vid. t. → matahogazo)
tatarata. f. Catarata del ojo.
teléfano. m. Teléfono.
tenca. f. ANAT. Rabadilla.
tentemanehe. m. Negocio, actividad, tejemaneje.
teraraña. f. Telaraña.
teresita. f. vid. → santateresita.
testú. f. Nuca en las personas y en los animales.
tia-catorce. f. Mujer descarada.
tio. m. Ut. ante su mote o nombre propio, es tratamiento de respeto, pero a la vez de familiaridad: señor mayor. El tio Naciso, el tio Frasco. 2. f. Señora mayor. La tia Luisa.
tiradó. m. Tirachinas.
títare. m. Títere. Tené ~: Reñir, tener problemas. Si no quies que tengamos títare, mas te vale c’ahiles plonto pala parcela.
toballa. f. Toalla.
tol. contrac. Todo el.
tola. contrac. Toda la.
tomatá. m. AGR. Parcela sembrada de tomates. 2. Conjunto de éstos.
topá. tr. vid. → atopá.
topetón. m. Poyete de la chimenea.
tordo. adj. Dicho del cabello, moreno y con canicie.
torremayorense. adj. GENT. Habitante de villa de Torremayor. 2. Pert. o rel. a esta localidad.
torrobato. m. AGR. Maquinaria destinada a deshacer los terrones.
torrusco. m. Terruño, terrón.
tortero. m. Hinchazón producida por la picadura de un insecto.
trá. f. v. Trae, 2.ª p. sing. imper. v. traé.
trafuyeo. m. Trasiego.
tramposeria. f. Trampa, engaño, principalmente en los juegos.
tramposi. f. Trombosis, formación de un trombo dentro de un vaso sanguíneo.
tranca. f. Trenca. Ús. en la fr. Ponese ata las trancas. Llenar hasta el tope.
tranquillá. f. Zancada grande.
trasperlo. m. Contrabando, comercio ilegal. Trasperlo e televisión pol parábola.
trayeron. f. v. Trajeron, 3.ª p. pret. perf. s. ind. v. traé.
trebo. m. BOT. Trébol.
trenta. adj. Treinta.
tresantié. adv. t. En el día anterior a anteayer.
trespalé. m. Traspalé.
trespasao. adv. t. El día después de pasado mañana.
trompezá. intr. Tropezar.
trompezón. m. Tropiezo. 2. Tropezón. 3. adj. Dicho de un persona o un animal, que está continuamente tropezándose.
trompo. m. Morro, hocico. Ponese o está de ~s: Molestarse, enojarse.
trunfá. intr. Triunfar.
trupe. f. Turba, tropel.
tufá. intr. Producir algo, como un trozo de picón o plástico, un humo pestilente. 2. Heder.
tufo. m. Hedor. 2. Trozo de picón que hiede.
tulipanda. f. Mujer de mala vida.
túrdiga. f. Paliza. (vid. t. → perfa, tute, hopeo, palera)
turrá. tr. Tostar. 2. CUL. Cocinar un alimento envuelto en papel de plata.
tute. m. Paliza de trabajar. Metese un güen ~: Trabajar duramente.

U


uhéncia. f. Urgencia.
uhente. adj. Urgente.
unta. prep. l. Junto a, cerca de.
úrnia. f. Urna.

==V==

vareño. adj. GENT. Vareño, valviense.
varraco. m. Verraco. 2. Persona gorda.
vena. f. Avena
vente. adj. Veinte.
venticinco. adj. Veinticinco.
venticuatro. adj. Veinticuatro.
ventidós. adj. Veintidós.
ventinueve. adj. Veintinueve.
ventiocho. adj. Veintiocho.
ventiséis. adj. Veintiséis.
ventisiete. adj. Veintisiete.
ventitrés. adj. Veintitrés.
ventiuno. adj. Veintiuno.
verrinchoncho. adj. Dicho de una parte del cuerpo o una herida, inflamado, infectado.
ves. f. v. Ve, 2.ª p. sing. imper. v. dí.
vi. f. v. Voy, 1.ª p. sing. pres. ind. v. dí. Ut. may. ante prep. o adv.
vihen. f. Virgen.
vinte. adj. Veinte.
vinticinco. adj. Veinticinco.
vinticuatro. adj. Veinticuatro.
vintidós. adj. Veintidós.
vintinueve. adj. Veintinueve.
vintiocho. adj. Veintiocho.
vintiséis. adj. Veintiséis.
vintisiete. adj. Veintisiete.
vintitrés. adj. Veintitrés.
vintiuno. adj. Veintiuno.
viscopardal. m. y f. Bizco.
visqueá. intr. Bizquear.
visuá. f. Vistazo. loc. Echá una ~: Echar un vistazo.
vo. f. v. Voy, 1.ª p. sing. pres. ind. v. dí. Ut. may. ante prep. o adv.
vuhotros. pron. pers. Vosotros.
vusotros. pron. pers. vid. → vuhotros.

Y


yerbamora. f. BOT. Planta perjudicial para los sembrados.
yeu. interj. Hola. 2. Tú. Ús. c. vocativo cuando va solo y enfático si acompaña a tú. ~, acuánto stamos? Tú, ~, a cuánto estamos?
yunta. f. AGR. Yunta de bueyes.

Z



zachá1. tr. Sachar.
zachá2. f. Golpe dado con el sacho.
zacho. m. AGR. Sacho.
zahones. m. pl. Antiguos ropajes de los pastores.
zalaco. m. Mendrugo de pan.
zamargullón. m. Sumersión.
zampullí. tr. Zambullir, sumergir.
zanca. f. Zancada.
zancaho. m. ANAT. Talón, calcañar.
zangandungo. adj. Perezoso o vago en demasía.
zangoneá. intr. Hacer el vago.
zárrio. m. Trasto, cachivache.
zocotreá. tr. Sacudir, mover.
zocotreo. m. Sacudida.
zocotreón. m. Sacudida.
zorondo. m. Borracho, ebrio. Ut. t. c. adj.
zorrera. m. Humareda. 2. Polvareda. 3. Sopor, somnolencia.
zorruno. adj. Zorruno. fr. golé a ~, oler muy mal.
zumbaero. m. Zumbido continuo.
zurretilla. f. Diarrea.
zurrio. m. Zurriagazo. 2. Sonido que produce un golpe.

No hay comentarios:

Publicar un comentario